काठमाडौ उपत्यकाको पानी पिउनै नहुने

काठमाडौं, २० माघ -डिप बोरिङ्ग मार्फत् झिकेर काठमाडौ उपत्यका भित्र वितरण गरिएको पानी विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) र नेपालकै मापदण्ड विपरीत छ। विज्ञहरूले यसलाई पिउनै नहुने भनेका छन्।

हाल वितरण गरिएको भूमिगत पानीले शरीरमा निला दाग देखापर्ने, छालाजन्य रोग, दाँत कालो बनाउने, मिर्गौलामा, कब्जियत गराउने, पाइप विगार्ने जस्ता असर देखापरिहेको चिकित्सकहरूले बताएका छन्। उपत्यकामा अधिकांश रूपमा आपुर्ति गरिएको भूमिगत पानीलाई प्रशोधन गर्ने केही केन्द्र बाहेक संस्थानको प्रशोधन प्रणालीले पानीमा भएका खतरनाक खालका तत्वहरू छान्न सक्दैनन्। पाइपबाट वितरण गरिने पानीको नेपालका लागि तोकिएको मापदण्ड ४३२/०५९ ले खानेपानीको मापदण्ड तय गरेको थियो। 'भूमिगत रूपमा निकालिएर काठमाडौ उपत्यकाभित्र वितरण गरिएको पानी यूरोप अमेरिकामा भएर खान त के कुरा छुनपनि योग्य मानिदैन् थियो।' खानेपानी संस्थानका पूर्व उत्पादन प्रमुख एवं इन्जिनियर विनोदशंकर पालिखेले भने।

जाइकाले गरेको अध्ययनले भूमिगत पानीमा एमोनिया, आइरन, म्याग्नेट, अर्गानिक पदार्थ र कडापन बढी छ। भूमीगत पानीमा विशाक्त पदार्थ एमोनियाको मात्रा अधिक छ। मापदण्डअनुसार एमोनियाको मात्रा १ दशमलब ५ मिलिग्राम प्रतिलिटर भएको पानी खान योग्य हो। तर, जाइकाले गरेको अध्ययनले काठमाडौ उपत्यका खानेपानी बोर्डले बितरण गरेको पानीमा यसको मात्रा प्रतिलिटर १ सय २० देखि १ सय ३० मिलिग्रामसम्म छ। आइरनको मात्रा शुन्य दशमलब ३ मिलिग्राम प्रतिलिटर हुनुपर्नेमा आहिले आठदेखि २० मिलिग्रामसम्म छ। भूमिगत पानीको रंग सामान्यत ५ देखि १० एनटियू हुनुपर्नेमा काठमाडौमा ३८ एनटियू छ। काठमाडौकै भूमीगत पानीमा केही प्रतिशत आर्सेनिक समेत छ। पानीविज्ञहरूकाअनुसार अन्य ब्याक्टेरिया तताएर नष्ट गरिएपनि पानीमा हुने प्रकृतिक तत्व मध्ये एमोनिया तताउँदा पनि हड्दैन्। त्यसैगरी पानीमा आइरन म्याग्निज, एकोलाइनामक हैजाको किटाणुपनि अधिक भएको अध्ययनले देखाएको छ।

'पानी प्रदुषण तताएर सुद्धिकरण गरेर हटाउँन सकिन्छ, तर पानीमा पाइने तत्वकै मात्रा बढी भएको अवस्था पनि छ त्यसले लामो समयपछि प्रभाव देखाउँछ।' इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका निर्देशक डा.जिडी ठाकूरले भने। 'यसैपनि सिजनमा पानीजन्य रोगका विरामी छन्, पानीमा हुने तत्व खराव भए त्यसको असर लामोसमयदेखि देखिन्छ।'

विना प्रशोधन डिपो बोरिङ्गमार्फत् उपत्यकामा वितरण गरिएको पिउँने पानीका कारण गम्भीर प्रकृतिका स्वास्थ्य समस्या निम्तिने चिकित्सकहरूको भनाई छ। सामान्यतयः पिउँने पानीमा एमोनियाको मात्रा १ दशमलब ५ मिलिग्राम प्रतिलिटर हुनुपर्नेमा हाल रहेका टि्रटमेन्ट प्लानले नबिग्रिएको अवस्थामा पनि आइरनसम्म हटाउँछ। सरूवा रोग विशेषज्ञ डा.बासुदेब पाण्डेले एमोनिया बढी भएको पानी छान्दा र्मिगौलालाई प्रेसर हुने भएकोले किड्नीको रोगसमेत बढी हुन्छ। पाण्डेले यस्तो पानी पिउँने आमाको पेटमा रहेको बच्चा र दुध चुसाउँदा पनि गम्भीर असर गर्ने बताए। 'खाना शरीरमा राम्रोसँग मोविलाइज् गर्न नसक्ने र श्वास प्रश्वास, ब्रेनमा समेत असर गर्छ।' डा.पाण्डेले भने। ८० प्रतिशत रोगको कारण पानी हो।

काठमाडौमा शहर सुरूमा ताल रहेकोले तालमा रहदाको समयमा रहेका पात पतिङ्गगर, मरेका जिवजन्तु माटोमा पुरिएर सो सतह भन्दा तल जानेर त्यही नै एमोनियमको रूपमा परिणत भएको पालिखेले बताए । 'भूमीगत पानी लाखौ वर्ष पूरानो हो यसमा एमोनियाको मात्रा बढी भएको हो ।' यो पानीमा भेटिने एमोनिया भनेको त्यही कुहिएका बस्तुको झोल हो।

पानीविज्ञ इन्जिर्नियर पालिखेकाअनुसार एमोनिया अक्सिजनको सम्पर्कमा आउँने वित्तिकै नाइट्रोजन मोनोअक्साइड बन्छ। नाइट्रोजन मोनोअक्साइड भएको पानीले रगतमा अक्सिजनको मात्रा कम गर्छ। जसका कारण बच्चामा मृत्युसम्मको खतरा रहन्छ भने, ठूला मानिसमा मान्छेमा निला निला दागहरू देखापर्छ। पानीमा भएको कडापनले इलेक्टिकल हिटर जलाउँछ, पाइप विगार्छ ट्याङकीमा समेत पहेलो दाग बन्छ। एमोनिया भनेको ब्याक्टिेरियाको खाना भएकोले यस्तो पानी खाँदा शरीरमा भएको ब्याक्टेरियाको मात्रा बढ्छ। उपत्यकाभित्रका अधिकांश डिपार्टमेन्टल स्टोर, हाउजिङ्गदेखि अस्पतालहरू एवं होटलहरूले प्रयोग गर्ने पानी भूमिगत पानी हो। अहिले उनीहरू आइरन हटाउँन सक्ने फिल्टर मात्रै प्रयोग गरेका छन्।

उपत्यकाको भूमिगत पानीमा अम्लिएपनको मापक (पिएच) पनि कम छ। यसले एसिडिटी बढाउँछ। पिसाबमा सबै भन्दा बढी मात्रा एमोनियाको हुन्छ। उपत्यकको भूमिगत पानीमा अर्गानिक म्याटर पनि बढी छ । अर्गानिक म्याटर बढी भएको पानीले कपाल झर्ने, छाला चिलाउँने, फुस्रो हुने समस्या हुने छाला रोग विशेषज्ञ डा.महेश शाहले बताए। सरकारले यो पानी थोरै मात्रै सही ढंगले प्रशोधन गरेर वितरण गरिरहेको छ। हाल उपत्यका १४ वटा पानी प्रशोधन केन्द्र मध्ये ४ वटाले मात्रै एमोनिया हटाउन सक्छ। जापान सहयोग नियोग जाइकाले निर्माण गरिदिएको भक्तपुरको बोडे, बाँसबारी महांकालमा अवस्थित तीनवटा प्लान्ट मात्रै पानी सही रूपमा सुद्धिकरण गर्न सक्नेछन्। महांकालमा रहेको प्रशोधन केन्द्रले दैनिक २ करोढ,बोडेकोले १ करोड र बाँसबारीकोले १ करोड ८० लाख लिटर पानी प्रशोधन गर्न सक्छ। 'सरकारले भने जस्तो अन्य प्रशोधन केन्द्रले आइरनको मात्रै हटाउँन सक्छ, एमोनिया हटाउँन सक्दैन्।' पानीबिज्ञ पालिखेले भने। संस्थानले दैनिक वितरण गर्ने १५ करोड लिटर मध्ये आधा भन्दा बढी पानी भूमिगत पानी हो। अहिले संस्थानले आइरन छान्ने र फिल्टर गरेर धमिलोपन हटाएर पानी वितरण गर्दै आएको छ। 'संस्थानका अन्य १० वटा प्रशोधन केन्द्रले भने आइरन मात्रै छान्न सक्छ' पालिखेले भने, 'पानीलाई प्रकृतिक प्रशोधन चाहिन्छ।' मिनरल कम्पनिले पानीलाई सुद्ध बनाएपनि सबै तत्व हटाएर शरीरका लागि आवाश्यक नहुने उनको भनाई छ। –नागरिक न्यूजबाट