तनाबैतनाबको परिणति मास हिस्टेरिया

-प्रवीण ढकाल
सिन्धुलीको बितिजोर गाविस–७ स्थित बाल माविका कक्षा ९ र १० मा अध्ययनरत छात्रा केही समयअगाडि एकाएक अस्वाभाविक देखिए । अध्ययन गरिरहेका ११ छात्रा अचानक बेहोस हुने, रुने, कराउने, काम्ने, आफ्नै छातीमा मुड्कीले हान्नेजस्ता क्रियाकलाप देखाउन थाले । उनीहरूलाई चिकित्सककोमा पुर्‍याइयो । चिकित्सकले उनीहरूलाई मास हिस्टेरिया भएको जनाए ।
सिन्धुलीजस्तै कास्की, तनहुँ, सुर्खेत, झापा, धादिङलगायत जिल्लामा पनि फागुन–चैतमा विद्यार्थीहरूमा एकैपटक मास हिस्टेरियाको समस्या देखिएको थियो । यो समस्या धेरैजसो किशोरीहरूमा देखिने चिकित्सकहरू बताउँछन् । त्रिवि शिक्षण अस्पताल महाराजगन्जका मनोचिकित्सक डा. सरोजप्रसाद ओझाले लगातारका यस्ता घटनाले कतिपय अवस्थामा विद्यालय बन्द पनि गरिएको उल्लेख गरे । उनका अनुसार हिस्टेरिया पीडितहरूमा बेहोस हुने मात्र नभई केही समयसम्म देख्न र सुन्न नसक्ने, मुखबाट आवाज ननिस्कने, हात–खुट्टा काम्ने, शरीरको कुनै खण्ड संवेदनहीन हुनेजस्ता समस्या देखिन्छन् ।
डा. ओझाका अनुसार हिस्टेरियाको मुख्य कारण मानसिक समस्या हो । एकैपटक एउटा समूहमा देखिएपछि यसलाई सामूहिक (मास) हिस्टेरिया भनिन्छ । ‘हिस्टेरिया ‘न्युरोसिस’ कै एउटा किसिम हो, त्यसैले यसलाई मानसिक रोग भनिन्छ,’ डा. ओझाले भने, ‘हिस्टेरिया केही कम प्रकारको मानसिक रोगको समूहमा पर्ने समस्या हो ।’ उनका अनुसार हिस्टेरियालाई यौन एवं विवाहसँग सम्बन्धित रोगका रूपमा पनि हेरिन्छ तर यसको सम्बन्ध मुख्य गरी मानसिक तनाबसँग जोडिएको हुन्छ ।
डा. ओझा भन्छन्– ‘तनाब नभई हिस्टेरिया हुँदैन, तनाबको प्रकारचाहिँ जस्तो पनि हुन सक्छ– पढाइको तनाब, नाता–सम्बन्धको तनाब, आर्थिक तनाब, इज्जतको तनाब वा अरू केही ।’ यीबाहेक हाम्रो जस्तो समाजमा यौनसम्बन्धी तनाबले पनि मानसिक समस्या उत्पन्न गराउन सक्छ । ‘हिस्टेरिया विशेषत: अव्यक्त मानसिक तनाबले गर्दा नै हुन्छ’, डा. ओझाले भने, ‘यस्तो तनाबलाई मानव शरीरले शारीरिक लक्षणका रूपमा देखाउने हुनाले आजकल यो समस्या ‘कन्भर्जन डिसअर्डर’ भनेर चिनिन्छ ।’
यसको मतलब कुनै पनि व्यक्तिमा हिस्टेरियाका लक्षण देखिए उक्त व्यक्ति केही न केही मानसिक तनाबबाट गुज्रिरहेको बुझ्नुपर्ने हुन्छ । आठ कक्षादेखि १२ कक्षासम्म पढ्ने किशोरीमा यो बढी देखिएको छ । किशोरीहरूमा आफूमाथि आइपरेका समस्या सकेसम्म कसैलाई नभन्ने र लुकाउने, कसैले यौनकै विषयमा मनोवैज्ञानिक दबाब दिने, यौनसमस्या नै हुनेजस्ता कारणले तनाब बढाइरहने चिकित्सकहरू सुनाउँछन् ।
डा. ओझाका अनुसार यो समस्या पुरुषमा चाहिँ थोरै मात्रामा हुन्छ । विद्यालय, छात्रावासजस्ता समूहगत रूपमा रहेका किशोर–किशोरीमा यस्ता समस्या बढी हुन्छन् । ‘किशोरीहरू पहिल्यैदेखि तनाबमा हुन्छन्, त्यसमाथि एउटालाई हिस्टेरियाले सताउनेबित्तिकै अरू किशोरी पनि डराएर थप तनाबमा पर्छन् र सबैले एकै खालको व्यवहार देखाउन थाल्छन्’ –डा. ओझाले भने ।
लक्षण : हिस्टेरियाका लक्षण अनेकौँ हुन सक्छन् । सामान्यतया यस्ता बिरामीमा मूच्र्छा पर्ने, बिर्सिने, घरबाट टाढा भाग्ने, रुने, कराउने, काम्ने, फिँज काढ्ने, उत्तेजित हुने, बर्बराउनेजस्ता विभिन्न असामान्य व्यवहार देखिन्छन् ।
समाधान : लक्षण देखिनासाथ छेउछाउमा रहने स्वस्थ मानिसले बिरामीलाई हौसला दिनुपर्छ, तनाबबाट निकाल्ने प्रयास गर्नुपर्छ । त्रास, भय, हल्लाजस्ता उसलाई समस्या पारिरहेका पक्ष हटाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ । यस्तो बेलामा शिक्षक अनि अभिभावकको आत्मीय परामर्शले ठूलो भूमिका खेल्न सक्छ । चिकित्सकहरूका अनुसार हिस्टेरियामा कुनै पनि औषधि आवश्यक पर्दैन । अहिलेसम्म यसको रोकथामका लागि भनेर कुनै ट्याब्लेट वा इन्जेक्सन बनेका छैनन् । तनाबको पहिचान र त्यसपछिको उपयुक्त निदान नै हिस्टेरियाको वास्तविक समाधान हो । तनाबका कारण पहिल्याएर नहटाए यो समस्या फेरि पनि बल्झिन सक्छ । तर, तनाबको कारण पहिल्याउन उति सजिलो भने हुँदैन । यस विषयमा विशेषज्ञता हासिल गरेका व्यक्तिको सहयोग लिनुपर्छ । त्यसैले हिस्टेरिया केवल महिलामा मात्र हुने, विवाहपश्चात् ठीक हुन्छ र यौनजन्य समस्या हो भन्नु गलत हुन्छ । ‘मानिसको मनमा गडेर बसेको त्रासद पक्षको समाधान गर्नु नै हिस्टेरियाको सबैभन्दा ठूलो उपचार हो,’ डा. ओझाले भने । उनका अनुसार ‘हिस्टेरिया’ निदान भइसकेको अवस्थामा बेहोस व्यक्तिलाई आराम गर्न दिनुपर्छ । चोट नलाग्ने आरामदायी ठाउँमा थप तनाब हुन नदिने वातावरण उपलब्ध गराउने हो भने बिरामी बिस्तारै आफैँ होसमा आउँछ । बेहोसीको अवस्थामा जबरजस्ती मुख खोलेर पानी खुवाउने तथा जबरजस्ती हातखुट्टा चलाउन खोज्नुले बिरामीलाई चोट लाग्न सक्छ ।