किसानको रोग लेप्टोस्पाइरोसिस

-प्रवीण ढकाल

सन् २०१० मा लेप्टोस्पाइरोसिस पनि महामारीका रुपमा देखिएको थियो । महाशाखाको तथ्यांकअनुसार ६५ जना संक्रमित भेटिएका थिए । गत वर्ष पनि नेपालका ११ जनामा यो रोग देखियो ।

वर्षात्सँगै बढ्ने हिलो तथा प्रदूषित पानीका कारण विभिन्न रोगको संक्रमण देशभर देखिएको छ । स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले वर्षात्लाई सरुवा रोग फैलने मौसमका रूपमा लिएको छ । हुन पनि गर्मी अनि वर्षात्को समयमा देशभरमा झाडाजन्य रोग, लामखुट्टेजन्य रोग तथा अन्य भाइरसका कारण हुने रोगले प्रकोपको रूप नै लिने गर्छ । वर्षात्को हिलो तथा प्रदूषित पानीकै कारण अहिले तराईका केही जिल्लामा लेप्टोस्पाइरोसिस रोग देखिन थालेको छ । स्वास्थ्य सेवा विभागअन्तर्गतको इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका अनुसार लेप्टोस्पाइरोसिस विशेषगरी किसान वर्ग र ग्रामीण भेगका जनतामा बढी देखिन्छ । महाशाखाका निर्देशक डा. जिडी ठाकुरले लेप्टोस्पाइरोसिस मुख्य गरी जनावरमा हुने संक्रमण भए पनि यो जनावरहरूबाट मानिसमा सर्ने बताए । ‘यो संक्रमण विभिन्न सेरोटाइप्सका लेप्टोस्पाइरा ब्याक्टेरियाहरूले गराउँछन्,’ उनले भने, ‘विषेशगरी यो रोग संक्रमित जनावरको पिसाबबाट र पिसाब मिसिएको पानी पिउनाले हुने गर्दछ ।’
यो रोग लागेपछि मध्यम प्रकारको ज्वरो आउनेदेखि कलेजो मिर्गौलासम्म घातक असर गर्छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार यो रोगका बारेमा सर्वप्रथम सन् १९८६ मा एडल्फ वेल्सले वर्णन गरेकाले यसलाई वेल्स रोग पनि भनिन्छ । यो जनावरबाट मानिसमा सजिलै सर्ने रोग हो । यो रोग उच्च तापक्रम भएका देश तथा डुबान क्षेत्रहरूमा प्रकोपका रूपमा देखापर्ने संगठनले जनाएको छ । नेपालमा पनि यो रोग डुबान हुने क्षेत्र तथा हिलोमा काम गर्ने किसानहरूमा बढी देखिने गरेको सरुवारोग विशेषज्ञ डा. वासुदेव पाण्डेले बताए । उनका अनुसार नेपालमा सन् २०१० मा फैलिएको डेंगुको समयमा यो रोग पनि मिश्रित रूपमा डेंगुसहित फैलिएको थियो । सन् २०१० मा लेप्टोस्पाइरोसिस पनि महामारीका रूपमा देखिएको थियो । महाशाखाको तथ्यांकअनुसार ६५ जना संक्रमित भेटिएका थिए । गत वर्ष पनि नेपालका ११ जनामा यो रोग देखियो । यस वर्ष पनि तराईका केही जिल्लामा बिरामी देखिएको महाशाखाले जनाएको छ । डा. ठाकुरका अनुसार ग्रामीण भेगका किसान वर्ग उपचारका लागि स्वास्थ्य संस्थामा नआउने भएकाले पनि देशभर कति बिरामी छन् भनेर तथ्यांक निकाल्न गाह्रो भएको छ ।
संक्रमित जनावरको पिसाबबाट लामो समयसम्म यसका ब्याक्टेरियाहरू निस्किरहन्छन् । मुसामा त यिनीहरू जीवनभर पनि रहन सक्छन् । विश्वभर नै जंगली एवं घरपालुवा दुवै जनावरलाई यसका ब्याक्टेरियाले संक्रमित गरेको पाइन्छ । ‘यो विशेषगरी मुसा तथा छुचुन्द्राहरूमा बढी पाइएको छ’ डा. पाण्डेले भने, ‘धेरैजसो घरपालुवा जनावरहरू गाईभैँसी, भेडाबाख्रा, सुँगुर, घोडा आदि संक्रमित जनावरको पिसाबबाट यो रोग सर्दछ ।’ जंगली जनावरबाट घरपालुवा पक्षीहरूमा समेत सर्न सक्छ । घस्रने र उभयचर भ्यागुतासमेत यसको संक्रमण बाहक हुन् । यो रोगको संक्रमण बालबालिकामा बढी हुने डा. ठाकुरको भनाइ छ । बालबालिका घरपालुवा जनावरको सम्पर्कमा बढी रहन्छन् त्यसैले छिट्टै सर्छ । अन्य मानिसमा यो रोग विशेषगरी पेसागत सम्पर्कका माध्यमबाट सर्छ । जस्तै: खेतमा काम गर्ने किसान, पशुस्वास्थ्य चिकित्सक, पशुपालक, ढल तथा फोहरमा काम गर्ने, माझीलगायतलाई बढी देखिन्छ । डा. पाण्डेका अनुसार लेप्टोस्पाइरा संक्रमित जनावरको पिसाब वा मासु मानिसको शरीरको सूक्ष्म झिल्ली हुँदै शरीरभित्र प्रवेश गर्दछ र रोगी बनाउँछ । मानिसको शरीरका घाउ तथा कोतरिएको छालामा संक्रमित जनावरको सम्पर्कमा आएका माटो, पानी, घाँस, बिरुवाको स्पर्शबाट पनि सर्न सक्छ । यो रोगको लक्षण संक्रमण भएको चारदेखि २० दिनसम्ममा मानिसमा देखा पर्छ ।
लक्षण
यसका लक्षण विभिन्न प्रकार एवं तहका छन् । कहिलेकाहीँ संक्रमित मानिसमा उपयुक्त लक्षण तथा चिह्नहरू नदेखिन सक्दछ । सुरुको अवस्थामा ज्वरो आउने, शरीर काम्ने, शरीर दुख्ने, टाउको धेरै दुख्ने हुन्छ र केही समयपछि निको हुन्छ । यो अवस्थामा रोग पहिचान गर्न गाह्रो हुन्छ । दोस्रो अवस्थामा मेनिनजाइटिस, कलेजो खराब, हेपाटाइटिस जन्डिस, उच्च ज्वरो, टाउको तथा शरीर धेरै दुख्ने, पेट दुख्ने, आँखा रातो हुने, शरीर पहेँलो हुने, पखाला लाग्ने र शरीरमा राता धर्सा देखा पर्छन् ।
जोगिने उपाय
मुसाको संक्रमणबाट जोगिने
मुसा नियन्त्रणका उपायहरू अपनाउने
संक्रमणको जोखिम हुने ठाँउमा काम गर्दा हातमा पन्जा एवं खुट्टामा बुट, जुत्ता लगाउने
दूषित पानीको सम्पर्कबाट बच्ने
संक्रमित घरपालुवा जनावरलाई अलग्गै राख्ने
लेप्टोस्पाइरोसिसविरुद्ध खोप लगाउने
साबुन पानीले हातखुट्टा धुने
सरसफाइमा विशेष जोड दिने